SÜS TAŞI TANIMI
Süs taşları ya da kıymeli taşlar olarak tanımlanan malzemeler yarı kıymetli ve kıymetli süs taşları olmak üzere iki grup altında incelenirler. Süs taşları doğada yaygın olarak bulunan karbon, aluminyum , silisyum, kalsiyum ve magnezyum gibi elementler tarafından oluşturulur. Doğada çeşitli fiziksel ve kimyasal koşullar altında, özellikle büyük basınç altında oluşmuşlardır. Sertlikleri 6’nın üzerindedir. Mücevher taşlarının incelenmesi ile uğraşan bilim dalına gemoloji bilim adamlarına da gemolog adı verilmektedir. Süs taşları kullanım alanlarına göre üç grup altında toplanır.
A) Endüstriyel süs taşları: Bunlar yapay elmas, kristal kuvars gibi endüstri dallarında kullanılan kıymetli taşlardır.
B) Mücevher taşları : Ziynet eşyalarına monte edilerek kullanılan elmas, zümrüt ve yakut gibi kıymetli süs taşlarıdır.
C) Süsleme taşları: Kıymetli ve hatıra amacıyla kullanılacak eşyaların süslemesinde kullanılan taşlardır.
SÜS TAŞLARINI DEĞERLENDİRME KRİTERLERİ
Süs taşlarının değerlendirilmesinde dört ana özellik aranır. Bunlar ; Güzellik, dayanıklılık, nadirlik, taşınabilirliktir, Bunların dışında; Kesilebilme, parlatılabilme, ışık yansıtma, ışık kırma gibi özelliller de taşların değerini belirleyen en önemli özelliklerdendir. Kökenlerine göre süs taşları organik ve kimyasal olmak üzere iki grup altında toplanır. Örneğin Oltu taşı ve Kehribar organik kökenli süs taşlarıdır. Opal ve Ametist ise kimyasal kökenlidir. Toplam sayıları 135 ten fazla olan kimyasal kökenli süs taşları bileşimlerine göre farklı gruplarda toplanabilirler.
Kimyasal kökenli süs taşları
Silikatlar: Sayıları 45 kadardır. Örnek: Beril, granat, olivin, jadeit, nefrit, opal, zirkon, spodümen, topaz.
Aluminosikatlar: Sayıları 50 kadardır Örnek feldspat, lazurit, krizoberil.
Oksitler: Sayıları 20’den fazladır Örnek; Korendon, hematit, spinel.
Borosilikat: Turmalin
Karbonat: Türkuaz
Sülfat: jips
Sülfür: Pirit
Elmas
Fosfat
Süs taşları yapay olarak ta elde edilmektedir. Son yıllarda mücevher taşı veya endüstride kullanılacak kıymetli taşların doğal kaynaklardan yapılan üretimle karşılanamaması sonucu sentetik üretim artmıştır.
SÜS TAŞLARININ OLUŞUMU
Süs taşları az bulunur malzeme olarak hemen hemen tüm kayaçlar ve maden yataklarında bulunur. Çeşitli doğal yollarla oluşmuşlardır. Örneğin yüksek sıcaklıkta magmadan silikatların kristalleşmesi, metamorfik koşullar altında kristallenme veya yeniden kristallenme, sulu çözeltilerden itibaren çökelme, organik aktiviteler ile bunlardan ikisinin veya daha fazlasının aynı anda etkili olması sonucu süs taşları oluşabilmektedir. Pek çoğu da plaser yataklanmalar halinde karşımıza çıkarlar.
MAGMATİK KAYAÇLARA BAĞLI SÜS TAŞI OLUŞUMU
Ultrabazik kayaçlara bağlı boru şekilli kimberlitler içersinde elmas yatakları primer olarak bulunur. Gök yakut, diyopsit, enstatit, hipersten, olivin ile granatlardan pirop, rodolit ve uvarovit ultrabazik kayaçlara bağlı olarak oluşan diğer süs taşlarıdır. Pirop ve gök yakut ekonomik olarak değerlendirilebilenlerdendir. Pegmatitler önemli süs taşı potansiyeli içeren mağmatik kayaçlardır. Anatas, apatit, aksinit, zümrüt ve beril başta olmak üzere krizoberil, kordiyerit, diyopsit, feldspat, fluorit, granat, disten, lazurit, skapolit, spodümen, topaz, turmalin ve zirkon gibi pek çok süs taşının kaynağı pegmatitlerdir. Granit gibi bazı derinlik kayaçlarına bağlı olarak da süs taşı yatakları oluşmaktadır. Örneğin, granat, sfen, zirkon, kuvars, felspat, topaz kaynağı olarak granitler ve içerdikleri mikropegmatitler değerlendirilebilmektedir. Asitten bazik bileşime kadar alkalin nitelikteki tüm derinlik kayaçlarında gök yakut, plajiyoklas, olivin, pirop ve granat oluşumu olağandır. Ayrıca obsidyen ve diğer volkanik camlar da süs taşı olarak değerlendirlmektedir.
METAMORFİK KAYAÇLARA BAĞLI SÜS TAŞI OLUŞUMU
Karbonatlı metamorfik kayaçlar, özellikle kristalin kireçtaşları (mermerler) başta lazurit olmak üzere, süstaşı olarak kullanılan spinellerin ana kaynağıdır. Bunlara bağlı olarak önemli yakut ve mavi yakut ile zümrüt yatakları oluşmaktadır. Ayrıca apatit, aksinit, kordiyerit, diyopsit, epidot, grassular, andradit, fluorit, skapolit, sfalerit, sfen, stealit, turmalin, vilemit , zensit gibi süs taşları olağandır bazıları bölgesel metamorfizmaya uğramış karbonatlı kayaçlarda izlenir. Genellikle asidik intrüzif kayaçlarla ilişkli olup, kontak metamorfizma ürünüdürler. Karbonatlı olmayan metamorfik kayaçlardan şist ve gnayslarda zümrüt ve yakut ile karbonatlı metamorfik kayaçlarda bulunan tüm süs taşları bulunabilir. Aktinolit, anatas, andaluzit, aquamarin, spessartin, jadeit, nefrit, ile kaplan gözü ve jasp türü kuvars, silimanit ve topaz da ekonomik boyutlu olabilir.
HİDROTERMAL ÇÖZELTİLERE BAĞLI SÜS TAŞI OLUŞUMU
Opal, kalsit, epidot, pektolit, prehnit, tomsonit ve kuvars kristalleri volkanik kayaçların kovuk ve çatlaklarında hidrotermal çözeltiler tarafından oluşturulurlar.
ORGANİK KÖKENLİ SÜS TAŞ YATAKLARI
Sedimanter kayaçlar içersinde bulunan nadir süs taşlarıdır. Kehribar da bitkisel kökenli olup çam reçinelerinin fosilleşmesi ile oluşmuştur. Sedef ise ince taneli aragonit kristallerinden oluşan bir süstaşıdır.